ده سوال کلیدی که هر دینداری باید قبل از مرگ از خود بپرسد:
1. مقدمه: در مقدمه این پرسش‌ها آمده که «ده سوال کلیدی که هر دینداری باید قبل از مرگ از خود بپرسد»، لیکن از سوالات پنجم ـ ششم به بعد مطالب کاملاً اختصاصی (اسلامی) می‌شود. بنابراین، به زعم بنده، بهتر بود که عنوان بحث این باشد که «ده سوال کلیدی که هر مسلمانی باید قبل از مرگ از خود بپرسد».
2. سابقه آشنایی اینجانب با مهندس عبدالعلی بازرگان: این بنده متجاوز از 50 سال است که آقای مهندس عبدالعلی بازرگان را می‌شناسم، اوایل ذیل سایه پدر نامدار و بزرگوارشان و بعد از فوت آقای مهندس(ره) هم به عنوان یک آرشیتکت و روشنفکر مسلمان، قرآن‌پژوه، و از مشفقان و ناصحان اسلام و ایران، هر چند که همه اینها باعث نمی‌شود که مثل دو فعال حوزه روشنفکری مذهبی و دو برادر ایمانی گاهی با هم اختلاف رأی و نظر نداشته باشیم.
3. آیا دین و مذهبی که من دارم به انتخاب خودم بوده یا میراث پدرم؟
به زعم ما، این سوال نه تنها در مورد هر فرد مسلمانی (اعم از شیعه و سنی) و بلکه هر مورد هر فرد دینداری، اعم از مسلمان و مسیحی و بودایی و غیره نیز صادق است. همچنین این پدیده در مورد عموم آداب و رسوم و آیین‌های ملی/ مذهبی و فرهنگ تاریخی/ قومی/ جغرافیایی افراد نیز صادق است و رویهمرفته فی نفسه چیز بدی هم نیست.
4. آیا دین و مذهبی که پدرم دارد انتخاب خودش بوده یا میراث اجدادش؟ پاسخ این سوال ذیل بند قبل بیان گردید.
5. آیا اگر در کشوری دیگر به دنیا می‌آمدم باز هم همین دین و مذهب من می‌بود؟ پاسخ این سوال منفی است. هر چند که از دید قرآن (بر طبق آیه 62 سوره مبارکه بقره) شاید که چندان فرقی نمی‌کرد، چون میزان رستگاری، اعتقاد به خدا (من آمن بالله) و قیامت (والیوم الآخر) و انجام کار شایسته (والیعمل عملاً صالحاً) است.
6. مگر نه اینکه اصول دین تحقیقی است نه تقلیدی، پس چرا از بدو تولد توحید، نبوت، و قیامت را به خورد من می‌دهند؟ خوب، اولاً آقای مهندس بازرگان عزیز! آیا خود شما و یا پدر بزرگوارتان از اینکه از بدو تولد شما را با مفاهیم توحید و نبوت و قیامت آشنا کردند ضرر کردید و پشیمان هستید؟ ثانیاً، مگر این انحصار به علم دین دارد و در مورد سایر علوم و فنون، و آداب و رسوم، و حتی سایر ادیان و مکاتب و آیین‌ها و اساطیر بشری صادق نیست؟ تازه اگر عملی خوب و مستحسن و مشفقانه و دلسوزانه باشد انجامش چه مانع و رداعی دارد؟ مگر همه پدر و مادرهای دلسوز و همه آموزگاران شریف همواره به همین امور مشغول نیستند؟
7. اگر اصول دین تحقیقی است و من تحقیق کردم و خدایی نیافتم، چرا مرا می‌کُشند؟ حتماً آقای مهندس بازرگانِ پسر به خوبی آگاه هستند که معنای «ارتداد» در قرآن یعنی چه و از چه ریشه‌ای است؟ به طور خلاصه عرض کنیم که ارتداد به معنای بازگشتن است و، چنانکه ذیل پرسش و پاسخ‌های مجموعه سه جلدی دین و چالش‌های جهان معاصر بیان کرده‌ایم، بازگشتی سیاسی/ نظامی/ امنیتی و به قصد نابود ساختن جامعه نوپای اسلامی صدر اسلام بوده، و نه تحری و کشف حقیقت. همچنین آقای مهندس بازرگان عزیز امروزه در ایران نیستید که به چشم خود ببینید چه خیل عظیمی از خلق‌الله از دین برگشته‌اند و کسی هم کاری به کارشان نداشته است!
8. چرا قرآن یکی ولی اسلام 22 شاخه شده است؟ کدام مذهب به بهشت می‌رود؟ در بند 5 توضیح دادیم که بهشت جایگاه کسانی است که به خدا و قیامت باور دارند و عمل شایسته انجام می‌دهند. در ضمن در ملل و نحل شهرستانی خیلی بیشتر از 22 شاخه برای اسلام ذکر شده و در خبر هم داریم که آمده است که امت واحده اسلام به 72 فرقه تقسیم می‌شوند که تنها یک فرقه از آنها (اولیای حقیقی خداوند؟) ناجیه هستند.
9. چرا تمام پیروان 26 دین موجود در جهان با حدود 200 مذهب گوناگون با قاطعیت ایمان دارند که مذهب آنها بهترین مذهب است و فقط آنها به بهشت می‌روند؟ در مورد صحت و سقم این اعداد سند روشنی ارائه نشده است، ولی گیریم که همین تعداد دین و مذهب داشته باشیم، خوب تقصیر مخاطب بی‌گناه شما چیست؟ اگر او فقط طرفداران دین و مذهب خود را ناجیه نداند تکلیفش چیست؟ چه کسی گفته همه پیروان این 200 مذهب بلااستثناء چنین فکر می‌کنند؟ این تعمیم به غایت عجولانه از کیسه کدام مارگیری درآورده شده است؟
10. چرا امام علی(ع) فقط به خواب شیعیان، عمر فقط به خواب سنی‌ها، و حضرت مریم(س) فقط به خواب مسیحیان می‌آید؟ عزیز من! شما اول برادری‌ات را ثابت کن، بعد اعتقادات ذهنی مخاطبین‌ات را شخم بزن. با کدام سند و مدرک معتبری می‌فرمایید شیعیان فقط خواب حضرت علی(ع) را می‌بینند؟ انصافاً که چه گزاره بی‌قاعده و بی‌معنایی؟ به نظرم اگر شما هم در همه عمر حداقل یک خواب معنادار (رؤیای صادقه) دیده بودی با احتیاط بسیار بیشتری راجع به خواب سخن میگفتی! اجازه بفرمایید با تحریف شعر شاعر عرض کنم که: برادرم! خواب پاکان را قیاس از خود مگیر.
11. چرا در قاره امریکا و استرالیا هیچ اثری از دین و پیامبر نبوده است؟ این هم از همان سنخ سوالات کذایی است. مگر تاریخ امریکا چند سال قدمت دارد؟ مگر ما خدا هستیم که راجع به محل ارسال انبیاء و رسل مواخذه شویم؟ اگر منظورتان کنایه‌زدن به اسلام و قرآن است که قرآن خودش می‌فرماید ما فقط سرگذشت بعضی از رسولان الهی را برای شما گفتیم و نه همه آنان را. تازه مگر قرآن صریحاً نمی‌فرماید که ما هیچ امتی را بدون حجت نگذاشته‌ایم؟
12. چرا خدا 124 هزار پیامبر را فقط در منطقه کوچک خاورمیانه فرستاده است؟ خیر، این‌گونه نیست. فقط برای ما خاورمیانه‌ای‌ها داستان پیامبران خاورمیانه‌ای را که تا حدودی با اسم آنها آشنا هستیم نقل فرموده است! کاش شما که می‌خواهید به قرآن ایراد بگیرید، مثل برادرمان آقای سروش، این همه سخنان بدون دلیل بیان نمی‌کردید. تازه اگر مثل من معلم ادیان خارجی بودید و با کتب مقدس دین‌های بزرگ و زنده جهان آشنایی داشتید قدر قرآن را بسیار بیشتر از این می‌دانستید. حیف است که از ناحیه نسلی که علامه طباطبائی و المیزان را درک کرده چنین پرسشهای کم‌مایه‌ای درباره قرآن و اسلام مطرح شود.
13. عزیزان من! بعضی از سخنان و اظهارنظرها ظاهراً خیلی علمی و اندیشمندانه هستند، اما چندان عمقی ندارند و بیشتر به کف روی سیل می‌مانند که خروشان می‌گذرند و نفعی برای کسی ندارند (مضمون آیه 17 سوره مبارکه رعد). چنانکه این ده سوالی که روی کانال تفسیر قرآن استاد بازرگان (؟) آمده نیز فی‌الواقع چندان سودی برای اندیشه دینی معاصر بشری و چالش‌های آن ندارد و بنده به سهم خود هیچ خیر و برکت و سازندگی‌ای در آنها نمی‌بینم. کاش برادر عزیز گوینده این سخنان چند سخن تازه می‌گفت تا دو جهان تازه شود.
14. سرانجام اینکه ای کاش استاد بازرگان نیم‌نگاهی هم به سخن گرانسنگ ویکتورهوگو در بینوایان می‌انداختند که می‌گوید: «چیزی را از روح انسانی بازنگیرید. حذف بد است. باید اصلاحش کرد و تغییرش داد». حالا بنده هم نمی‌دانم که طرح این قبیل مباحثِ تا حدودی بیهوده و غیر سودمند چه گرهی را از کار فروبسته بشر امروز و جوامع گرفتار اسلامی می‌گشاید؟
والعاقبة للمتقین
عبدالرحیم گواهی
تهران، 12/12/96