مرکز پژوهش ادیان جهان

پاسخ:

1. چنان که می­دانید این قبیل حرف­های استاد ارجمند آقای مجتهد شبستری تازگی ندارد و چند صباحی است که ایشان به یأس فلسفی و دینی رسیده­ و چنین رویکردی را نسبت به انسان و جهان، و دین و ایمان اتخاذ نموده­اند.

هر دم از ایـــن باغ بری مــی‌رســــد

نغــــز­تـر از نغز­تــری مـــی‌رســــد

(خمســـــه نظـــامی، مخــزن الاســـرار، بخـــش 48)

یک روز در فقه، قرائت رسمی از دین را تا جایی پیش می­برند که دیگر سنگ روی سنگ بند نمی­شود و روز دیگر دینداری را – مثل برادران مسیحی­مان- فقط محبت می­دانند و عملاً از جانب اسلام به سمت و سوی مسیحیت عدول می­کنند و امروز هم وحدت فرایض دینی را- که از مشترکات آیینی عبادی همه ادیان الهی (ابراهیمی) است «كُتِبَ‏ عَلَيْكُمُ‏ ... كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُم‏» (بقره (2)، آیه 183)- زیر سوال می­برند. بنده که خیلی می­ترسم و نگرانم، چون از قدیم گفته­اند: «باش تا صبح دولتت بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحرست» (دیوان اشعار انوری، قصاید، قصیده شماره 27- در مدح صاحب ناصرالدین و تهنیت منصب)

2. نکته دوم من این است که باید صمیمانه از جناب استاد پرسید چرا؟ مگر وجوب فرایض- فارغ از این که مردم حرف خدا را گوش بکنند یا نکنند، بپذیرند یا نپذیرند، انجام بدهند یا ندهند – چه ضرری برای آن­ها دارد؟

3. سوم این که برای تغییر ساختار فضیلتی مردم، چه راهی بهتر از عبادت سالم و صالح، و توأم با وقار و تمرکز و تفکر می­توان سراغ گرفت؟ همان عبادت و تقواورزی عالمانه، بخردانه، بندگانه و متواضعانه. و آیا مگر این­ها مانعی در راه دستیابی به فضایل است؟ مگر نداریم و نخوانده­ایم که ستون دین و ایمان­ورزی نماز است و نیز این که «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئن الْقُلُوب» (دل آرام گیرد ز یاد خدا) (رعد (13)، آیه 28).

4. سوال دیگر بنده از استاد مجتهد شبستری این است که چنان چه مردم میان نظر شما و خدا و پیغمبر(ص) مخیّر شدند باید کدام را انتخاب کنند؟ نظر شما یا نظر خدا و پیغمبر(ص) را؟ تازه برادر، برای چه این کار را می­کنی و این حرف­ها را می­گویی و پایه­های اعتقاد دینی مردم را سست می­کنی؟ فارغ از این که شما مخلوق کوچک و ناچیز به کدام دلیل عقلی و نقلی در کار خدا چون و چرا می‌کنی؟ آخر باید بر نظر و رأی شما خاصیتی هم مترتب باشد. خوب، بفرمایید این فکر و مطلب مشعشع جنابعالی کدام گره فروبسته را از کار خلق می­گشاید؟ این پیشنهاد کدام معضل سیاسی/ اجتماعی/ اقتصادی/ اخلاقی/ فرهنگی/ دینی و غیره را از پیش پای خلق برمی­دارد و به آن­ها در راه کسب رفاه دنیوی و سعادت اخروی نفع می­رساند؟ مگر نگفته­ایم و نخوانده­ایم که: «الْخَلْقُ‏ كُلُّهُمْ‏ عِيَالُ‏ اللَّهِ‏، وَ أَحَبُّهُمْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْفَعُهُمْ لِعِيَالِهِ» (قرب الاسناد، حمیری، عبدالله بن جعفر، قم: موسسه آل البیت، 1413، ص 120، ح 421).

5. البته که در قرآن انواع و اقسام تعابیر الهی (commandment)ها را داریم، از توصیه «يُوصِيكم» (نساء (4)، آیه 11) گرفته تا موعظه «يَعِظُكم» (نساء (4)، آیه 58) و وجوب «كُتِبَ عَلَيْكُم» (بقره (2)، آیه 183) و تعلیم «يُعَلِّمُكُم» (بقره (2)، آیه 151) و غیره. اما بالاخره همه این طبقه­بندی­ها را خدا معین می‌کند. چون که او خالق است و ما مخلوق؛ او رب است و ما مربوب؛ او می­داند و ما نمی­دانیم (نور (24)، آیه 19). انصافاً که پیامبر بزرگوار اسلام نیک فرموده­اند که: «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً عَرَفَ‏ قَدْرَهُ‏ وَ لَمْ‏ يَتَعَدَّ طَوْرَه‏» یعنی رحمت خدا بر آن كس كه اندازه خويش را بشناسد و از حدّ خود فراتر نرود (تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، تحقیق: درایتی، مصطفی، قم، 1366، ص 233، ح 4666).

6. برادر عزیزم! آقای دکتر شبستری: نازنینی تو ولی در حد خویش/ الله الله پا منه ز اندازه بیش (مثنـــوی، دفتـــر اول، صفحـــه 65، بیت 32)

آدم اگر بخواهد مثل بعضی از فیلسوفان آلمانی (و غیر آلمانی) زیادی عقلگرا بشود، ابتدا لباس روحانیت را کنار می­گذارد و سپس دین پیامبر خدا را و دست آخر هم با احکام خدا در همه شرایع آسمانی مخالفت می­ورزد و پا روی تشریع می­گذارد و باب بدعت­ها را می­گشاید و ...! نستعیذ بالله من شرور انفسنا.

7. استاد بزرگوار جناب آقای دکتر شبستری عزیز! شما بهتر از بنده می­دانید که امروزه چه عوامل داخلی و خارجی، درونی و بیرونی، مردم را از دین خدا دور می­سازند، که شاید در رأس آن­ها هم عملکرد غلط خود ما مدعیان و به اصطلاح سردمداران دین باشد که از قدیم گفته­اند: چون نیک نظر کرد پر خویش در آن دید/ گفتا ز که نالیم؟ که از ماست که بر ماست (دیوان اشعـــار ناصر خســرو، قصاید، قصیده 44).

حال، در این بزنگاه، تکلیف ما روشنفکران دینی چیست؟ آیا باید مثل شریعتی­ها و بازرگان­ها و چمران­ها و سحابی­ها و دیگر اصحاب اندیشه و خرد و علوم جدید، مردم را به حقیقت دین و دین حقیقی خداوند فرابخوانیم و مومنانه از این خداورزی مخلصانه خویش همچو سرو و سوسن شادی و احساس آزادی بکنیم: 

چــون بـــــه آزادی نبـــوت هـــــادی اســت

مــــــومنـــــــان را ز انبیـــــــا آزادی اســت

ای گـــــروه مــــومنـــــان شـــــادی کنیــــد

همچـــــو ســـــرو و سـوســن آزادی کنیـــد (مثنوی، دفتر ششم، صفحه 419، ابیات 25 و 26)

و یا مانند بعضی از همتایان داخلی و خارجی­مان (آقایان دکتر ملکیان و دکتر سروش و نظایر ایشان) تنگ­دلانه و مأیوسانه ساز ناامیدی و یأس را کوک کنیم و ... ؟ با آن شور و نشاط علمی- فلسفی- فقهی و ایمانی که در استاد شریعت خود مرحوم آقای جعفری(ره) دیده بودم، بنده که به سهم خود، علیرغم همه جهل و شقاوت و افراط و تفریطهای موجود، زیر بار این دومی نخواهم رفت که خدا و رسولش مکرر فرموده­اند نومیدی بد است: «لَا تَايْئسُواْ مِن رَّوْحِ الله» (یوسف (12)، آیه 87)، «لَا تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ الله» (زمر (39)، آیه 53) و غیره.

8. دوست بزرگوار! اجازه می­فرمایید به عنوان یک رفیق شفیق بپرسم که چرا در این سال­های اخیر فرمایشات حکیمانه شما از قرآن و نهج‌الفصاحه و نهج‌البلاغه که هیچ، رنگ و بویی از حافظ و شمس و مولوی و سنایی و عطار و یا همتایانشان در عرفان نظری (منثور) مثل ابن­عربی و غیره ندارد؟ مگر می­شود غور زیادی در فلسفه و کلام، آدم را از معنویت و عرفان بازدارد؟ حداقل در مورد اقسام آقای طباطبایی­ها (صاحب‌ المیزان) و مطهری­ها و جعفری­ها که اینگونه نبود!

9. راستی کدام حکم تشریعی خدا در عالم وجود با جبر و زور همراه است که حالا ما بخواهیم وجوب و فریضه بودنش را حذف کنیم؟ کجا گفته است که اگر نماز نخوانی، روزه نگیری، خمس و زکات ندهی، حج و جهاد نروی چنین و چنانت می­کنیم که حالا ما بخواهیم وجوب این چیزها را برداریم تا مردم قدری احساس راحتی کنند؟ حضرت استاد! شما می­خواهید کدام بار دنیوی را و از دوش چه کسانی بردارید؟ آخرت و تکوین و تشریع هم که دست من و شما نیست. البته حوزه ادیان جدید یا نوظهور (New Religions) قصه بر غصه دیگری است که جای بحث و تفصیل آن در این جا نیست.

در هر صورت، وقتی چیزی در حوزه قوانین عرفی دنیوی نیست و انجامش الزام قانونی ندارد چه جای این سخنان تفرقه­انگیز و تشویش­مندانه است؟

10. در هر صورت و به هر ترتیبی هم که بوده باشد، گفتن این که امروزه، نزد کسی از عقلا، علما، فقها، فلاسفه، حکما و غیره فلان حکم الاهی اعتبار خودش را از دست داده است؛ مقدمات، مقومات، الزامات و تبعات زیادی دارد که کلی بحث و فحص و استدلال و برهان می­طلبد تا جا بیافتد و ما چنین چیزی را در مطالب ارائه شده از جانب شما ندیده­ایم، مگر این که اول و آخر مطلب کوتاه شده یا از قلم افتاده باشد. بالاخره چرا و به چه دلیل منطقی و عقلی واجبات دینی میلیاردها نفر از مردم جهان یک شبه از حیّز انتفاع افتاده و بی­اعتبار شده­اند؟

11. این را هم اضافه کنم که اقسام بنده، بر حسب تعالیم فاخر عرفای شامخ اسلامی و در محضر آن بزرگواران آموخته­ایم که: دلا نزد کسی بنشین که او از دل خبر دارد (مولوی، دیوان شمس، غزلیات، غزل شماره 563) و یا این سخن والای حافظ که می­فرماید: «ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی/ ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست» (حافظ، غزلیات، غزل شماره 48) که بحمدالله در عصر و زمانه ما هم این قبیل مردان خدا کم نیستند. هر چند که از ترس داروغه­های دوران و دام و دانه­های زمانه هر کدام در کنج عزلتی خزیده­اند. حالا، بینی و بین الله آیا خود شما فکر می­کنید، باید از دامان پاک مردان خدا دست بکشیم و سایه آن سروهای سَهی را ترک کنیم و درِ خانه یک عده روشنفکر مأیوس و مهجور و هنجار شکن بیاییم که از فرط نومیدی و ناچاری تیشه به ریشه دین و شریعت می­زنند؟ آیا این است مصداق آیه شریفه «قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ‏ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا» (سبأ (34)، آیه 46)؟

12. سرانجام این که برادر عزیز، میان وجهه نظر و دیدگاه اقسام بنده و حضرتتان تفاوت از زمین تا آسمان است. شما زیرآب این چهار رکعت فریضه را هم می­زنید و می­فرمایید نماز را باید هر کس، در هر وقتی و به هر زبانی و در هر نوع مکانی و به هر صورتی که دلش خواست بخواند و ما می­گوییم:

خوشــــا آنـــان کــــه اللــــــه یــارشــــان بـــی

بحمـــد و قـــل هــــو اللــــه کـارشــان بـــی

خوشـــا آنـــان کـــه دایـــم در نمـــــازنــــد

بهشــت جــــــاودان بـــــازارشـــــان بــــــی (بــابــاطــاهر، دوبیتــی­ها، دو بیتــی شمـاره 314)

خوشـــا هــــایـــی ز حـــق وز بنـــده هویــی

میــــان بنـــــده و حــــق هـــــای و هـویـــی (عطـــار نیشـــــابــــــوری)

سلامتی و عزت و سعادت دنیا و آخرت شما را از درگاه حق مسألت دارم.

عبدالرحیم گواهی

  29/06/1396